Dân ca dân vũ Đông Anh: Di sản văn hóa phi vật thể độc đáo

1. Tổng quan về dân ca dân vũ Đông Anh

1.1. Dân ca dân vũ Đông Anh là gì?

Khi đặt chân tới làng Viên Khê, du khách sẽ được hòa mình vào một không gian nghệ thuật dân gian đặc sắc mang tên dân ca dân vũ Đông Anh, còn gọi là Ngũ trò Viên Khê. Đây là loại hình nghệ thuật kết hợp giữa hát, múa cùng các hoạt động diễn xướng, khắc họa sống động đời sống tâm hồn của người dân nơi đây.

Nét khác biệt của dân ca dân vũ Đông Anh nằm ở khả năng chuyển tải chân thực những khoảnh khắc đời thường qua từng câu hát, điệu múa. Âm hưởng mộc mạc, đằm sâu của các bài ca kể về tình cảm với quê nhà, niềm hạnh phúc mùa thu hoạch, hay những ước vọng bình dị của người nông dân. Khởi nguồn chỉ với 5 trò diễn cơ bản, theo thời gian, nghệ thuật này phát triển thành 12 trò với mỗi trò lại ẩn chứa một tầng giá trị văn hóa riêng.

1.2. Vị trí, xuất xứ và bối cảnh hình thành

Thôn Viên Khê thuộc phường Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa là nơi khởi nguồn của dân ca dân vũ Đông Anh. (Nguồn: Google Maps)

Thôn Viên Khê thuộc phường Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa là nơi khởi nguồn của dân ca dân vũ Đông Anh. Nơi này là trung tâm văn hóa tinh thần của vùng, lưu giữ và phát huy tinh hoa nghệ thuật trải qua nhiều thế hệ.

Với vị trí nằm trên vùng đồng bằng phù sa màu mỡ, được dòng sông Mã bao bọc, Viên Khê sở hữu điều kiện tự nhiên thuận lợi, tạo tiền đề cho một loại hình nghệ thuật gần gũi với nhịp sống nông nghiệp phát triển. Dân ca dân vũ Đông Anh đóng vai trò kết nối cộng đồng địa phương, đặc biệt vào những dịp lễ hội lớn. Dần dần, loại hình này lan rộng khắp xã Đông Anh và các vùng phụ cận, trở thành nét văn hóa đặc trưng của Thanh Hóa.

2. Nguồn gốc và lịch sử phát triển dân ca dân vũ Đông Anh

2.1. Dân ca dân vũ Đông Anh ra đời từ khi nào?

Nguồn gốc của dân ca dân vũ Đông Anh được lưu truyền qua hai truyền thuyết, mỗi truyền thuyết đều gắn bó chặt chẽ với lịch sử và văn hóa dân gian địa phương. Theo truyền thuyết đầu, loại hình nghệ thuật này đã xuất hiện vào thời Bắc thuộc, khoảng thế kỷ V đến VII, dưới triều nhà Tùy, gắn liền với câu chuyện về Cả Lãng Đại Vương.

Các bậc cao niên trong làng kể lại rằng, Cả Lãng Đại Vương là con của thủ lĩnh Lê Ngọc, người nổi tiếng tài hoa và am hiểu nghệ thuật. Ông chính là người đầu tiên mang những điệu múa, bài hát đặc sắc về truyền dạy cho dân làng. Truyền thuyết thứ hai lại cho rằng dân ca dân vũ Đông Anh được hình thành muộn hơn, vào giai đoạn thời Hậu Lê.

Người có công lớn theo truyền thuyết này là Nguyễn Mộng Tuân, một vị tiến sĩ xuất sắc. Sau khi trở về quê, ông đã kết hợp cùng người dân sáng tạo, hoàn chỉnh hệ thống 12 trò diễn như hiện nay. Dù chưa có tài liệu cụ thể xác định thời điểm chính xác, cả hai truyền thuyết đều ghi nhận dân ca dân vũ Đông Anh là một loại hình nghệ thuật có lịch sử lâu dài, gắn bó sâu sắc với truyền thống văn hóa Việt.

2.2. Quá trình lưu truyền và phát triển

Chặng đường phát triển của dân ca dân vũ Đông Anh là minh chứng cho sức sống mãnh liệt của nghệ thuật dân gian Việt Nam. Thiếu vắng ghi chép bằng văn bản, nghệ thuật này được gìn giữ chủ yếu bằng truyền miệng, qua các buổi tập luyện tận tâm của nghệ nhân cao tuổi trong làng.

Chặng đường phát triển của dân ca dân vũ Đông Anh là minh chứng cho sức sống mãnh liệt của nghệ thuật dân gian Việt Nam. (Nguồn: Sưu tầm)

Sự phát triển của dân ca dân vũ Đông Anh còn được làm giàu nhờ ảnh hưởng từ những loại hình diễn xướng khác của xứ Thanh như hò sông Mã, trò Xuân Phả. Sự hòa quyện với những nét văn hóa đa dạng đã tạo nên một diện mạo độc đáo cho từng trò diễn. Đặc biệt, từ năm 2017, sau khi được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, công tác bảo tồn và phát huy giá trị của dân ca dân vũ Đông Anh được chú trọng đầu tư, triển khai bài bản và chuyên nghiệp.

3. Đặc điểm nghệ thuật và hệ thống trò diễn độc nhất vô nhị

3.1. Đặc trưng nghệ thuật dân ca dân vũ Đông Anh

Nghệ thuật dân ca dân vũ Đông Anh nổi bật nhờ sự phối hợp nhịp nhàng giữa lời ca mộc mạc và vũ đạo dân gian gần gũi. Mỗi bài ca trong hệ thống trò diễn đều được sáng tác từ tấm lòng, phản ánh chân thực tình yêu quê nhà, nỗi nhớ mùa màng, cùng niềm tin hướng tới cuộc sống no ấm, hạnh phúc.

Nghệ thuật dân ca dân vũ Đông Anh nổi bật nhờ sự phối hợp nhịp nhàng giữa lời ca mộc mạc và vũ đạo dân gian gần gũi. (Nguồn: Sưu tầm)

Lời ca của dân ca dân vũ Đông Anh thấm đẫm sắc thái làng quê, lấy cảm hứng từ những trải nghiệm đời thường như “Lên chùa bẻ một cành sen/Ăn cơm bằng đèn đi cấy sáng trăng...”. Những câu hát này không chỉ đơn giản là lời ca mà còn gửi gắm triết lý sống sâu sắc. Vũ đạo trong các trò diễn giản dị, gần gũi, tái hiện sinh động các hoạt động lao động như cấy lúa, gặt hái, chăn dắt trâu bò.

Chính sự gắn kết mật thiết giữa nghệ thuật và cuộc sống sinh hoạt đời thường đã làm nên bản sắc riêng biệt của dân ca dân vũ Đông Anh. Bên cạnh đó, các yếu tố tín ngưỡng và nghi lễ cổ truyền cũng được lồng ghép khéo léo, góp phần tái hiện trọn vẹn đời sống tâm linh của cư dân nông nghiệp xứ Thanh.

3.2. Hệ thống 12 trò diễn dân ca dân vũ Đông Anh

Bộ 12 trò diễn của dân ca dân vũ Đông Anh được ví như kho tư liệu nghệ thuật dân gian phong phú, mỗi trò là một mảnh ghép văn hóa độc đáo. Nổi bật trong số này có Múa đèn mở đầu ấn tượng với ánh sáng lung linh, Trống mõ tạo nhịp rộn rã cho lễ hội và trò Ngô gợi nhớ những câu chuyện lịch sử hào hùng.

Trò Xiêm Thành (Chiêm Thành) là minh chứng cho sự giao thoa văn hóa, còn trò Bắt cọp (hay Vằn vương, trò Hùm) truyền tải sức mạnh, ý chí kiên cường trước thiên nhiên. Tiên Cuội và Tô Vũ đậm chất huyền thoại, kể lại những tích truyện cổ gắn bó với tuổi thơ Việt Nam.

Các trò Thiếp, Thủy, Leo dây phản ánh sự khéo léo, linh hoạt và ý chí vượt lên thử thách của con người. Hà Lan cùng Tú Huần mang đậm nét trữ tình, tôn vinh vẻ đẹp phụ nữ và tình yêu đôi lứa. Bên cạnh 12 trò chính, còn có trò Đại Thánh và trò Nữ quan, góp phần làm giàu thêm kho tàng nghệ thuật của địa phương.

3.3. Tiêu chí lựa chọn "con trò", diễn viên của lễ hội

Quá trình chọn lựa "con trò" - những người trực tiếp tham gia biểu diễn dân ca dân vũ Đông Anh được tiến hành theo các nghi lễ truyền thống, mang ý nghĩa thiêng liêng và tuân thủ những tiêu chuẩn nghiêm ngặt. Không phải ai cũng có thể đảm trách vai trò này, bởi yêu cầu về đạo đức và phẩm chất được đặt lên hàng đầu.

Những cá nhân được lựa chọn phải là người có uy tín trong cộng đồng, sống ngay thẳng, thật thà và luôn sẵn sàng cống hiến. Ngoài ra, yếu tố tuổi tác cũng được cân nhắc nhằm đảm bảo sức khỏe, sự phù hợp với từng vai diễn cụ thể. Đặc biệt, tâm hồn cũng là một trong những tiêu chí quan trọng nhất, bởi các con trò không chỉ đơn thuần là người biểu diễn mà còn là người truyền tải giá trị tâm linh, văn hóa cốt lõi của cộng đồng.

Việc truyền dạy nghệ thuật luôn đi kèm với ý thức giữ gìn, bảo tồn di sản của làng Viên Khê. Các nghệ nhân lão luyện không chỉ rèn luyện động tác, dạy thuộc lời ca mà còn truyền đạt sâu sắc ý nghĩa văn hóa, giúp thế hệ trẻ thêm trân trọng và hiểu rõ giá trị của từng trò diễn.

4. Giá trị văn hóa, tâm linh và ý nghĩa cộng đồng của dân ca dân vũ Đông Anh

4.1. Dân ca dân vũ Đông Anh với lễ hội Nghè Sâm

Lễ hội Nghè Sâm được tổ chức ba năm một lần vào các năm Thìn, Tuất, Sửu, Mùi, là dịp dân ca dân vũ Đông Anh được thể hiện rực rỡ nhất. Sự kiện này không chỉ là nét đẹp văn hóa của địa phương mà còn là dịp đặc biệt thu hút sự tham dự của nhiều làng lân cận, tạo nên không khí lễ hội tràn đầy hứng khởi.

Trong suốt thời gian diễn ra lễ hội, 12 trò diễn của dân ca dân vũ Đông Anh được trình diễn đầy đủ, từ các tiết mục múa điêu luyện đến lời ca sâu lắng, tạo nên một không gian nghệ thuật trọn vẹn. Lễ hội Nghè Sâm đã trở thành biểu tượng cho sức mạnh đoàn kết, khơi gợi niềm tự hào về cội nguồn và tăng cường sự gắn bó giữa các thành viên trong cộng đồng.

Các tiết mục múa điêu luyện với lời ca sâu lắng của dân ca dân vũ Đông Anh tạo nên một không gian nghệ thuật trọn vẹn. (Nguồn: Sưu tầm)

Sự kiện này cũng là thời điểm quan trọng để các nghệ nhân truyền đạt kinh nghiệm quý báu cho lớp trẻ, đồng thời mang đến cho du khách cơ hội tiếp cận, tìm hiểu sâu hơn về giá trị đặc biệt của dân ca dân vũ Đông Anh. Mỗi mùa lễ hội, tinh thần cộng đồng lại được củng cố, tạo động lực cho việc bảo tồn và phát triển di sản quý giá này.

4.2. Ý nghĩa tâm linh và gắn bó cộng đồng

Ý nghĩa tâm linh của dân ca dân vũ Đông Anh vượt xa tính giải trí, trở thành sợi dây kết nối thiêng liêng giữa con người với tổ tiên và các đấng linh thiêng. Từng trò diễn đều ẩn chứa lời cầu mong cho mùa màng trù phú, cuộc sống yên lành, an khang cho cả cộng đồng.

Điều làm nên sức hút khó cưỡng của loại hình nghệ thuật này chính là sự hòa quyện tự nhiên giữa tín ngưỡng dân gian và sinh hoạt hàng ngày. Khi thưởng thức dân ca dân vũ Đông Anh, người dân không chỉ thỏa mãn nhu cầu thẩm mỹ mà còn được sống lại các giá trị truyền thống do cha ông để lại, cảm nhận sự kết nối sâu sắc với cội nguồn.

Đối với cộng đồng làng Viên Khê, Đông Khê, dân ca dân vũ Đông Anh chính là nguồn động viên, niềm tự hào giúp gắn kết mọi người với quê hương. Nghệ thuật này đã trở thành phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần, góp phần duy trì bản sắc văn hóa đặc trưng và củng cố ý thức cộng đồng từ thế hệ này sang thế hệ khác.

5. Dân ca dân vũ Đông Anh - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

5.1. Hành trình trở thành di sản quốc gia

Năm 2017 là dấu mốc quan trọng đánh dấu việc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chính thức công nhận Ngũ trò Viên Khê, hay dân ca dân vũ Đông Anh, là di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia. Sự công nhận này không chỉ xác lập giá trị nghệ thuật độc đáo mà còn khẳng định vị trí của loại hình diễn xướng này trong nền văn hóa dân tộc.

Việc trở thành di sản Quốc gia đã tạo động lực lớn cho cộng đồng trong công cuộc bảo tồn, phát huy loại hình nghệ thuật này. Đây còn là lời ghi nhận xứng đáng cho sự bền bỉ, tâm huyết của các thế hệ nghệ nhân, người dân Đông Khê đã giữ gìn, truyền lại di sản quý giá này qua bao thăng trầm lịch sử.

Việc trở thành di sản Quốc gia đã tạo động lực lớn cho cộng đồng trong công cuộc bảo tồn, dân ca dân vũ Đông Anh. (Nguồn: Sưu tầm)

Danh hiệu di sản quốc gia mở ra cơ hội để dân ca dân vũ Đông Anh được quảng bá rộng rãi hơn, không chỉ trong nước mà còn hướng tới bạn bè quốc tế. Điều này góp phần nâng cao vị thế của nghệ thuật xứ Thanh, đồng thời tạo nền tảng vững chắc để các thế hệ sau tiếp nối, phát triển di sản.

5.2. Định vị vai trò trong dòng chảy di sản xứ Thanh

Trong bức tranh di sản văn hóa đa dạng của Thanh Hóa, dân ca dân vũ Đông Anh đã xây dựng được vị trí riêng, sánh vai cùng các loại hình diễn xướng nổi tiếng như hò sông Mã, Trò Xuân Phả. Mỗi loại hình đều có nét đặc trưng, góp phần thể hiện chiều sâu văn hóa của xứ Thanh.

Điểm tạo nên dấu ấn của dân ca dân vũ Đông Anh là sự kết nối chặt chẽ giữa 12 trò diễn, hình thành một hệ thống nghệ thuật thống nhất, có tính liên kết cao. Nếu hò sông Mã gắn bó với dòng sông, nghề đánh bắt, Trò Xuân Phả mang đậm màu sắc lễ hội mùa xuân thì dân ca dân vũ Đông Anh lại bao quát đời sống tâm linh và vật chất của cư dân nông nghiệp.

Chính sự đa dạng này đã góp phần làm giàu thêm kho tàng di sản phi vật thể của Thanh Hóa, khẳng định vị thế của địa phương trong bản đồ văn hóa dân gian Việt Nam. Dân ca dân vũ Đông Anh không chỉ bổ sung mà còn góp phần nổi bật bản sắc độc đáo của vùng đất tổ.

6. Nỗ lực bảo tồn và phát triển dân ca dân vũ Đông Anh trong xã hội hiện đại

6.1. Vai trò truyền lửa của nghệ nhân và cộng đồng

Các Nghệ nhân Ưu tú ở làng Viên Khê vẫn luôn được coi là “người giữ hồn di sản”, đóng vai trò chủ chốt trong việc gìn giữ và chuyển giao cho thế hệ kế tiếp. Họ vừa là những người biểu diễn điêu luyện, vừa là người thầy tận tâm, dành cả cuộc đời cho việc bảo tồn nghệ thuật truyền thống.

Những nghệ nhân này đã sáng tạo ra nhiều cách truyền dạy hiệu quả, hài hòa giữa phong cách cổ truyền và phương pháp tiếp cận hiện đại để thu hút giới trẻ. Họ luôn đổi mới, tìm ra những cách thức trình diễn phù hợp với xu hướng của thời đại mà vẫn giữ vẹn nguyên giá trị gốc của dân ca dân vũ Đông Anh.

Nhiều nghệ nhân đã có dịp đưa dân ca dân vũ Đông Anh tới các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM, góp phần quảng bá hình ảnh di sản quê hương trên những sân khấu lớn. Những chuyến biểu diễn này đã tạo điều kiện giao lưu, học hỏi với các loại hình nghệ thuật khác, làm phong phú thêm nội dung cũng như giá trị biểu diễn.

6.2. Thành tựu bảo tồn và phát huy dân ca dân vũ Đông Anh

Thời gian gần đây, hàng loạt chương trình, dự án bảo tồn dân ca dân vũ Đông Anh đã được triển khai với quy mô ngày càng mở rộng và chất lượng ngày càng được nâng cao. Từ các buổi biểu diễn nghệ thuật chuyên nghiệp đến việc quảng bá thông qua các phương tiện truyền thông, mọi hoạt động đều hướng đến mục tiêu gìn giữ và phát huy giá trị di sản.

Mô hình cộng đồng nghệ nhân kết hợp truyền dạy cho thế hệ trẻ được triển khai bài bản, hình thành mạng lưới bảo tồn bền vững. Các lớp học dân ca dân vũ Đông Anh tổ chức đều đặn, không giới hạn trong khuôn khổ làng Viên Khê mà còn mở rộng ra các vùng lân cận, tạo điều kiện cho nhiều em nhỏ tiếp cận, học hỏi.

Công tác lưu trữ bằng việc ghi âm, quay phim tư liệu cũng được chú trọng để đảm bảo di sản dân ca dân vũ Đông Anh được bảo tồn nguyên vẹn cho các thế hệ tương lai. Những tư liệu này là nguồn tài sản quý giá cho công tác nghiên cứu, truyền dạy cũng như phục vụ các hoạt động nghệ thuật khác.

6.3. Gợi ý trải nghiệm kết hợp khi về Thanh Hóa

Chuyến du lịch khám phá dân ca dân vũ Đông Anh sẽ thêm phần phong phú khi bạn kết hợp ghé thăm những địa danh nổi bật khác tại Thanh Hóa. Sau khi thưởng thức các tiết mục đặc sắc tại làng Viên Khê, du khách có thể dạo chơi ở quảng trường biển Sầm Sơn để tận hưởng làn gió mát lành, thưởng thức hải sản tươi ngon của vùng biển xứ Thanh.

Du khách có thể dạo chơi ở quảng trường biển Sầm Sơn để tận hưởng làn gió mát lành, của vùng biển xứ Thanh. (Nguồn: Sưu tầm)

Các di tích lịch sử như Thành nhà Hồ, đền Bạch Mã, chùa Tiên Lữ là những điểm dừng chân lý tưởng để tìm hiểu về bối cảnh lịch sử gắn liền với sự ra đời của dân ca dân vũ Đông Anh. Đặc biệt, nếm thử các món đặc sản Thanh Hóa như nem chua, bánh cáy, chả cá sông Mã sẽ giúp chuyến đi của bạn trọn vẹn cả về ẩm thực lẫn cảm nhận văn hóa truyền thống.

Những trải nghiệm này không chỉ mang lại niềm vui khám phá mà còn tạo điều kiện để bạn giao lưu, trò chuyện với người dân địa phương, hiểu sâu hơn về truyền thống và lịch sử của vùng đất này. Đây cũng là cách để bạn góp phần vào công cuộc bảo tồn, phát huy di sản văn hóa xứ Thanh thông qua các hoạt động du lịch.

Dân ca dân vũ Đông Anh là đại diện tiêu biểu cho tinh hoa văn hóa xứ Thanh, kết tinh từ lao động, tín ngưỡng và đời sống tinh thần phong phú của người dân nơi đây. Những làn điệu mượt mà, động tác uyển chuyển và nhịp trống rộn ràng không chỉ mang đậm hơi thở quê hương mà còn thể hiện tâm hồn, tình cảm và niềm tự hào dân tộc. Hãy đến và trải nghiệm di sản quý báu này, để cảm nhận sâu sắc vẻ đẹp của văn hóa dân gian xứ Thanh, đồng thời chung tay gìn giữ, lan tỏa và bảo tồn những giá trị văn hóa vô giá ấy.