Khám phá Phủ Sung với giá trị văn hóa và tâm linh đặc sắc

1. Tổng quan về Phủ Sung tại Thanh Hoá

1.1 Địa chỉ và vị trí của Phủ Sung

Đền Mẫu Phủ Sung tọa lạc tại xã Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa. Nơi đây là một trong những di tích lịch sử - văn hóa và kiến trúc nghệ thuật thờ Mẫu tiêu biểu của xứ Thanh. Ngôi đền nằm giữa khung cảnh núi non thanh tĩnh, cây xanh bao bọc, mang đến không gian linh thiêng và yên bình, rất thích hợp cho du khách tìm về chốn tâm linh và trải nghiệm văn hóa địa phương.

Phủ Sung tọa lạc tại xã Như Thanh, Thanh Hóa. (Nguồn: Sưu tầm)

Từ trung tâm Thanh Hóa, du khách có thể di chuyển khoảng 50 km theo Quốc lộ 45 về hướng Tây Nam để đến Bến Sung. Cung đường thuận tiện cho cả ô tô và xe máy, đưa du khách qua những nẻo đường làng yên ả, đồng ruộng xanh mướt và những triền đồi thoai thoải. Tất cả mở ra hành trình khám phá một trong những điểm du lịch tâm linh nổi bật của Thanh Hóa.

1.2 Lịch sử hình thành và phát triển của Phủ Sung

Theo sử sách và truyền thuyết dân gian, Phủ Sung là nơi thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, một trong Tứ bất tử của tín ngưỡng Việt Nam. Trong dân gian, người ta tin rằng Liễu Hạnh công chúa là con gái Ngọc Hoàng, bị đày xuống trần gian ba lần, mỗi lần giáng sinh đều để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng dân. Lần thứ ba giáng trần, Thánh Mẫu cùng hai thị nữ về vùng Phố Cát (Thạch Thành, Thanh Hóa), rồi sau đó hiển linh và được thờ phụng ở nhiều nơi, trong đó có Đền Sòng (Bỉm Sơn) và Phủ Sung (Như Thanh). Chính tại vùng đất này, nhân dân đã lập đền để tưởng nhớ công đức của Mẫu, vị nữ thần mang lòng nhân từ, trừng trị kẻ ác, ban phúc cho người hiền, biểu tượng cho đức hạnh và lòng nhân ái của người phụ nữ Việt.

Phủ Sung thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, một trong Tứ bất tử của tín ngưỡng Việt Nam. (Nguồn: Sưu tầm)

Với giá trị lịch sử, kiến trúc và nghệ thuật độc đáo, năm 1995, đền mẫu Phủ Sung được công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh. Đến giai đoạn 2011-2015, di tích được trùng tu, tôn tạo với kinh phí hơn 5 tỷ đồng từ ngân sách nhà nước và nguồn xã hội hóa, giúp khôi phục diện mạo trang nghiêm của ngôi đền cổ, đồng thời gìn giữ các giá trị nguyên gốc về kiến trúc và tín ngưỡng.

1.3 Ý nghĩa đặc biệt của Phủ Sung với cộng đồng

Phủ Sung là nơi người dân địa phương và khách thập phương thường tìm đến để dâng lễ, cầu an, cầu phúc cho gia đình. Mỗi lần đến đây, ai cũng thể hiện lòng thành kính với các bậc tiền nhân, đặc biệt là Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Các nghi lễ truyền thống tại Phủ Sung luôn giữ được nét thiêng liêng, là cầu nối giữa con người với cõi tâm linh.

Hiện nay nhiều du khách thể hiện hứng thú với tín ngưỡng thờ Mẫu. (Nguồn: Sưu tầm)

Trong tâm thức cộng đồng Thanh Hoá, Phủ Sung không chỉ là nơi lưu giữ truyền thống mà còn là biểu tượng của văn hóa tâm linh. Ngôi đền thể hiện một cách sinh động đạo lý "uống nước nhớ nguồn", gắn kết các thế hệ trong các lễ hội và hoạt động thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Vào mỗi dịp tổ chức hội hè, Phủ Sung trở thành nơi hội tụ, nơi mọi người cùng trao gửi niềm tin và giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc.

2. Tín ngưỡng thờ mẫu ở Phủ Sung

2.1 Các vị thần được thờ chính ở Phủ Sung

Tại Phủ Sung, Thánh Mẫu Liễu Hạnh được tôn thờ ở vị trí trung tâm, là chúa ngôi đền và là vị thần đứng đầu trong hệ thống thần điện Tứ Phủ. Bên cạnh đó, du khách còn có thể chiêm bái các vị thần trong hệ thống Tam Phủ - Tứ Phủ như Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Mẫu Địa, cùng các Thành hoàng, Thổ công và các vị thần bản địa được nhân dân tôn kính thờ phụng qua nhiều đời.

Không gian thờ tự phía trong Phủ Sung. (Nguồn: Sưu tầm)

Mỗi vị thần đại diện cho một lĩnh vực tự nhiên và đời sống khác nhau: Mẫu Thượng Ngàn cai quản núi rừng, Mẫu Thoải cai quản sông nước, Mẫu Địa che chở ruộng đồng và cuộc sống con người. Sự hội tụ của các vị thần tại Phủ Sung tạo nên không gian tâm linh hài hòa và trọn vẹn, thể hiện quan niệm của người Việt về sự cân bằng giữa thiên - địa - nhân. Đây cũng là điểm khác biệt giúp Phủ Sung trở thành một trong những trung tâm thờ Mẫu tiêu biểu ở Thanh Hóa.

2.2 Tín ngưỡng thờ Mẫu và di sản văn hoá phi vật thể của UNESCO

Tín ngưỡng thờ Mẫu tại Phủ Sung là một phần quan trọng trong “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt”, được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Sự kiện này không chỉ khẳng định giá trị đặc biệt của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tinh thần người Việt, mà còn góp phần đưa Phủ Sung trở thành điểm đến tiêu biểu trong bản đồ di sản văn hóa thế giới.

Nghi lễ thờ Mẫu được tiến hành tại Phủ Sung. (Nguồn: Sưu tầm)

Các nghi lễ thờ Mẫu tại Phủ Sung mang đậm dấu ấn văn hóa dân gian, tiêu biểu là hầu đồng, hát chầu văn, lễ dâng hương và rước Mẫu. Mỗi nghi thức đều chứa đựng giá trị thẩm mỹ, nghệ thuật và tinh thần nhân văn sâu sắc, nơi con người tìm đến để cầu bình an, phúc lộc và bày tỏ lòng biết ơn với các đấng thần linh.

Hằng năm, Phủ Sung thường xuyên tổ chức lễ hội thờ Mẫu và các liên hoan thực hành tín ngưỡng quy mô cấp huyện và tỉnh, là dịp để tôn vinh nghệ nhân, bảo tồn nghi lễ truyền thống và quảng bá hình ảnh văn hóa địa phương. Những hoạt động này không chỉ thu hút đông đảo du khách trong nước mà còn đón tiếp nhiều bạn bè quốc tế, góp phần nâng cao vị thế của Phủ Sung như một trung tâm văn hóa - tâm linh tiêu biểu của xứ Thanh.

3. Kiến trúc Phủ Sung và giá trị lịch sử

3.1 Kiến trúc truyền thống của Phủ Sung

Phủ Sung mang đậm phong cách kiến trúc đền cổ truyền thống Việt Nam, với bố cục hài hòa, không gian thờ tự trang nghiêm và cảnh quan thiên nhiên tĩnh tại bao quanh. Từ ngoài nhìn vào, ngôi đền nổi bật với mái cong vút, hệ thống cột gỗ chắc khỏe, cùng những hoa văn chạm khắc tứ linh, hoa lá, mây lượn thể hiện trình độ mỹ nghệ tinh xảo của người xưa. Tất cả tạo nên tổng thể kiến trúc vừa cổ kính vừa gần gũi, phản ánh nét đẹp văn hóa tâm linh đặc trưng của xứ Thanh.

Không gian văn hóa và kiến trúc đặc trưng của Phủ Sung. (Nguồn: Sưu tầm)

Cách bài trí bên trong Phủ Sung tuân theo quy tắc truyền thống: ngoài cùng là nghênh môn, tiếp đến là sân đền rộng khoảng 210 m², được bao quanh bởi tường gạch ba phía. Tiến sâu vào là nhà bái đường năm gian, bốn vì, hai mái, được xây bằng vật liệu tổng hợp nhưng vẫn mang dáng dấp cổ xưa. Hệ thống bệ thờ chia thành ba bậc:

Bậc trên cùng thờ Mẫu Liễu Hạnh, vị thần chủ của ngôi đền.

Bậc thứ hai đặt một bát hương ở giữa, hai cây đèn đồng và một lư hương tròn thời Nguyễn.

Bậc cuối cùng có một bát hương trung tâm cùng hai ống hương đồng ở hai bên, là nơi người dân và du khách dâng lễ, cầu phúc, cầu an.

Từng chi tiết kiến trúc trong Phủ Sung không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn thể hiện triết lý “trời - đất - con người” hòa hợp, phản ánh chiều sâu tâm linh và tinh thần tôn kính thần linh của người Việt.

3.2 Hiện vật quý được lưu giữ tại Phủ Sung

Phủ Sung hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật cổ có giá trị lịch sử và nghệ thuật cao, minh chứng cho sự trường tồn của di tích qua hàng trăm năm. Nổi bật nhất là lư hương đồng hình tròn thời Nguyễn, tác phẩm tinh xảo thể hiện tay nghề đúc đồng bậc thầy của các nghệ nhân xưa. Bên cạnh đó là hai ống hương đồng, mười hai hòn đá tảng và hai câu đối cổ khắc chữ Hán treo tại cột gian giữa, tất cả đều được bảo tồn nguyên vẹn.

Mỗi hiện vật không chỉ phục vụ nghi lễ thờ tự mà còn là chứng tích lịch sử, phản ánh niềm tôn kính của nhân dân địa phương đối với Thánh Mẫu Liễu Hạnh và các vị thần được thờ phụng. Qua năm tháng, những hiện vật này trở thành báu vật văn hóa, giúp thế hệ hôm nay hiểu hơn về nghệ thuật tạo tác truyền thống cũng như tín ngưỡng dân gian của vùng đất Như Thanh.

4. Lễ hội và sự kiện văn hóa đặc sắc tại Phủ Sung

Năm 2024, tại đền mẫu Phủ Sung, Trung tâm Nghiên cứu Lịch sử và Bảo tồn Di sản Văn hóa Quốc gia đã tổ chức Liên hoan thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt trong hai ngày 10-11/4/2024 (tức ngày 2-3 tháng 3 âm lịch). Sự kiện quy tụ hàng trăm nghệ nhân, đồng thầy, thanh đồng và thủ nhang đến từ nhiều tỉnh, thành trong cả nước, cùng tham gia giao lưu, thực hành nghi lễ và chia sẻ kinh nghiệm thực tế trong việc gìn giữ, phát huy tín ngưỡng thờ Mẫu.

Nghệ nhân, Trần Thị Hoà tham gia liên hoan tại Phủ Sung. (Nguồn: Sưu tầm)

Không khí liên hoan diễn ra trang trọng, sinh động nhưng vẫn giữ đúng tinh thần tôn nghiêm. Trước mỗi phần thực hành, các nghệ nhân, đồng thầy đều lên sập Công Đồng, nghe giới thiệu tiểu sử, thành tích, sau đó loan giá hầu theo nhịp điệu chầu văn truyền thống. Mỗi tiết mục được giới hạn trong 45 phút với ba giá hầu, đảm bảo tính nghệ thuật và tôn trọng quy chuẩn nghi lễ.

Sự kiện ghi nhận 30 tiết mục đặc sắc, để lại ấn tượng sâu đậm cho người xem. Liên hoan không chỉ là dịp để các nghệ nhân giao lưu, học hỏi, mà còn góp phần lan tỏa giá trị tinh thần và nghệ thuật của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ đến đông đảo nhân dân và du khách thập phương. Nhờ đó, Phủ Sung ngày càng khẳng định vị thế là điểm đến tiêu biểu trong bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể Việt Nam.

Hình tượng Hầu giá Chầu đệ nhị thượng ngàn trong tín ngưỡng thờ Mẫu. (Nguồn: Sưu tầm)

Bên cạnh sự kiện liên hoan, hằng năm tại Phủ Sung còn diễn ra các lễ hội thờ Mẫu truyền thống với nghi thức dâng hương, rước kiệu, hát chầu văn và hầu đồng. Đây là dịp để người dân và du khách hành hương bày tỏ lòng tôn kính với Thánh Mẫu Liễu Hạnh, cầu cho quốc thái dân an, mùa màng bội thu và cuộc sống ấm no. Không khí lễ hội vừa linh thiêng vừa rộn ràng, phản ánh sâu sắc đời sống tín ngưỡng của cộng đồng, đồng thời là hoạt động giao lưu văn hóa, gắn kết tinh thần “uống nước nhớ nguồn” của người Việt.

Ngày nay, với sức lan tỏa từ các sự kiện văn hóa và lễ hội tâm linh, đền mẫu Phủ Sung không chỉ là nơi thờ tự linh thiêng mà còn trở thành điểm nhấn du lịch văn hóa đặc sắc của Thanh Hóa, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước tìm về trải nghiệm, khám phá và chiêm bái.

5. Hướng dẫn tham quan Phủ Sung: Lịch trình, trải nghiệm đáng thử

5.1 Lịch trình tham quan Phủ Sung trong ngày

Buổi sáng sớm là thời điểm lý tưởng để bắt đầu hành trình khám phá đền mẫu Phủ Sung. Khi ánh bình minh vừa lên, không gian nơi đây khoác lên vẻ thanh tịnh, thoang thoảng mùi hương trầm và tiếng chuông chùa vang xa. Du khách có thể dành thời gian chiêm bái Thánh Mẫu Liễu Hạnh, tham quan các khu thờ tự, nhà bái đường, sân đền, đồng thời tìm hiểu về kiến trúc cổ và những di vật quý giá còn lưu giữ.

Cung thờ đặc trưng của tín ngưỡng thờ Mẫu. (Nguồn: Sưu tầm)

Nếu ghé thăm đúng mùa lễ hội (tháng 3 âm lịch), buổi trưa là lúc du khách có thể tham dự nghi lễ hầu đồng, hát chầu văn, hay quan sát những nghệ nhân thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu trong không gian rực rỡ sắc màu. Đây là cơ hội để cảm nhận bản sắc văn hóa dân gian Việt Nam và tinh thần tôn kính linh thiêng của người dân xứ Thanh. Buổi chiều, sau khi nghỉ ngơi nhẹ, du khách có thể tản bộ quanh khuôn viên đền, ngắm cảnh non nước yên bình và check-in tại các góc cổ kính. Đừng quên dừng chân tại các gian hàng nhỏ quanh đền để chọn mua quà lưu niệm truyền thống.

5.2 Kinh nghiệm và lưu ý khi đi lễ Phủ Sung

Đến với Phủ Sung, du khách nên chọn trang phục lịch sự, kín đáo với áo dài tay, quần dài, váy qua gối, màu sắc nhã nhặn để thể hiện sự tôn kính không gian linh thiêng. Nên mang giày bệt hoặc giày thể thao nhẹ, thuận tiện cho việc di chuyển quanh sân đền và khu thờ tự.

Trong quá trình tham quan, cần giữ trật tự, không nói lớn tiếng, tránh chen lấn và đặc biệt không xả rác trong khuôn viên. Hãy dâng hương, cầu lễ một cách trang nghiêm, chỉ chụp ảnh tại những khu vực được phép và hạn chế sử dụng điện thoại trong khu chính điện. Ngoài ra, không đùa cợt, không tự ý chạm vào hiện vật hoặc bài vị thờ, bởi mỗi hiện vật nơi đây đều mang giá trị tâm linh sâu sắc.

5.3 Gợi ý kết hợp tham quan trải nghiệm tâm linh khác

Sau khi chiêm bái Phủ Sung, du khách có thể tiếp tục hành trình đến núi Nưa - Am Tiên. Đây là điểm du lịch tâm linh nổi tiếng của Thanh Hóa, gắn liền với truyền thuyết về Bà Triệu và được quy hoạch để phát triển dự án “Huyền tích Am Tiên”, hướng tới trở thành trung tâm du lịch tâm linh quy mô lớn của xứ Thanh.

Dự án “Huyền tích Am Tiên” được mong chờ tại Thanh Hóa. (Nguồn: Sưu tầm)

Khung cảnh nơi đây tựa chốn bồng lai, với núi non hùng vĩ, sương mờ giăng phủ và không gian tĩnh tại, thích hợp cho những ai muốn tìm lại sự bình yên, tĩnh lặng trong tâm hồn. Việc kết hợp tham quan Phủ Sung và Am Tiên không chỉ giúp hành trình trở nên phong phú, mà còn mở ra cơ hội trải nghiệm chiều sâu văn hóa, tín ngưỡng và lịch sử của Thanh Hóa.

Phủ Sung sở hữu giá trị văn hóa tâm linh độc đáo của xứ Thanh, bảo lưu truyền thống thờ Mẫu và gắn kết các thế hệ qua thời gian. Ngôi đền là điểm đến không thể bỏ qua trên hành trình khám phá Thanh Hoá, mang đến trải nghiệm sâu sắc về chiều sâu lịch sử và không gian thiêng liêng. Phủ Sung mở ra cái nhìn đa chiều về tín ngưỡng dân gian Việt Nam, giúp du khách hiểu thêm về bản sắc văn hóa dân tộc.