Trò Chiềng - Khám phá lễ hội độc đáo Xứ Thanh

1. Giới thiệu chung về Trò Chiềng - Giá trị văn hóa truyền thống xứ Thanh

Trò Chiềng rực rỡ trong kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam như một viên ngọc đặc biệt. Lễ hội được tổ chức chủ yếu tại làng Trịnh Xá, xã Yên Ninh, tỉnh Thanh Hóa, nơi các nghi lễ rước, tế cùng nhiều màn diễn phản ánh tinh thần đấu tranh và lao động của cư dân xứ Thanh cùng hội tụ. Điều làm nên nét riêng của Trò Chiềng chính là sự giao thoa giữa yếu tố tâm linh, vui chơi, truyền thống và hơi thở hiện đại.

Điều làm nên nét riêng của Trò Chiềng chính là sự giao thoa giữa yếu tố tâm linh, vui chơi, truyền thống và hơi thở hiện đại. (Nguồn: Sưu tầm)

Năm 2017, Trò Chiềng được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Sự vinh danh này khẳng định nét văn hóa đặc biệt của lễ hội, đồng thời mở ra nhiều cơ hội gìn giữ và phát huy cho các thế hệ tương lai. Gần đây, Trò Chiềng vẫn được tổ chức quy mô lớn tại địa phương, bảo tồn những giá trị truyền thống quý báu.

Trò Chiềng mang ý nghĩa sâu sắc đối với đời sống tinh thần của người dân làng Trịnh Xá. Lễ hội không chỉ là dịp vui chơi mà còn là nơi gắn kết các thế hệ, bảo tồn truyền thống làng quê, nuôi dưỡng lòng yêu nước và ý thức cộng đồng. Mỗi mùa Trò Chiềng diễn ra, cả làng đều hào hứng tham gia, cùng nhau góp sức để giữ gìn tinh thần và bản sắc văn hóa truyền thống.

2. Nguồn gốc lịch sử và ý nghĩa của Trò Chiềng

2.1. Trò Chiềng gắn liền Tam công Trịnh Quốc Bảo và triều đại nhà Lý

Nguồn gốc của Trò Chiềng gắn bó với vị tướng Tam công Trịnh Quốc Bảo dưới triều Lý. Ông không chỉ là người tài năng trong quân sự, lãnh đạo nhân dân bảo vệ bờ cõi, mà còn là người khởi xướng và truyền dạy Trò Chiềng cho cộng đồng địa phương. Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, ông trở về quê và cùng con cháu duy trì, phát triển các màn diễn, đặt nền móng cho lễ hội truyền thống được lưu truyền đến hôm nay.

Vị trí của Tam công Trịnh Quốc Bảo trong văn hóa triều Lý thể hiện rõ qua sự kết hợp giữa tài thao lược và tầm nhìn về văn hóa. Ông nhận ra để gìn giữ sức mạnh đoàn kết, tinh thần yêu nước, những hoạt động gắn kết cộng đồng là rất cần thiết. Trò Chiềng trở thành kết tinh của trí tuệ, tâm huyết của một vị tướng vừa kiên cường vừa sâu sắc về văn hóa.

Qua từng nghi lễ và trò diễn trong Trò Chiềng, người dân không chỉ giải trí mà còn bày tỏ lòng biết ơn đối với tổ tiên, tôn vinh những người có công với đất nước. Mỗi màn diễn là một bài học sinh động về lịch sử, giúp các thế hệ sau thêm hiểu về truyền thống quê hương và trách nhiệm đối với quốc gia.

2.2. Giá trị lịch sử, giáo dục và lòng tự hào dân tộc

Lễ hội Trò Chiềng chứa đựng những bài học giáo dục thấm đẫm tinh thần hiếu học và ý chí tự cường. Các tiết mục như "kén rể", "cá chép hóa rồng" tái hiện rõ nét truyền thống trọng học, đề cao con đường vươn lên bằng tri thức và nghị lực của người Việt. Thông điệp về vai trò quan trọng của học vấn được gửi gắm qua những trò diễn, vừa mang tính giải trí, vừa nhấn mạnh giá trị tri thức trong đời sống.

Lễ hội Trò Chiềng chứa đựng những bài học giáo dục thấm đẫm tinh thần hiếu học và ý chí tự cường. (Nguồn: Sưu tầm)

Một điểm đặc biệt của Trò Chiềng là tôn vinh vai trò của nữ giới và tinh thần bảo vệ chủ quyền dân tộc. Trò "kén rể" thể hiện sự chủ động lựa chọn hạnh phúc của người phụ nữ, khẳng định quyền bình đẳng trong xã hội truyền thống. Trong nhiều lời thoại, câu nói như "Nam quốc sơn hà chẳng tiến cống ai" thể hiện tinh thần độc lập, ý chí tự chủ, khẳng định chủ quyền dân tộc trước giặc ngoại xâm.

Trò Chiềng còn là bản hùng ca của lòng tự tôn dân tộc qua từng màn diễn. Tinh thần tự lực, ý chí vươn lên được gửi gắm trong các trò mô phỏng đời sống lao động, chiến đấu của cộng đồng. Mỗi trò diễn mang theo những giá trị tích cực, cổ vũ con người sống thiện lương, gắn bó và yêu nước.

3. Đặc sắc nghi lễ và các trò trong Trò Chiềng

3.1. Cơ cấu tổ chức độc đáo: Thượng Soạn và các "Cái"

Trò Chiềng được tổ chức rất bài bản với kết cấu riêng biệt. Người đứng đầu là Thượng Soạn, chỉ huy chung toàn bộ lễ hội và điều phối nhiều nhóm "Cái". Mỗi nhóm đảm trách một trò diễn như Cái Chèo, Cái Voi, Cái Ngựa, Cái Rồng. Các "Cái" chịu trách nhiệm từ khâu chuẩn bị đạo cụ, trang phục, đến việc huấn luyện diễn viên, tất cả đều tuân theo quy tắc truyền thống nghiêm ngặt.

Điểm nhấn trong công tác chuẩn bị của Trò Chiềng là quy tắc đảm bảo giữ gìn truyền thống. Mọi vật phẩm sử dụng đều được làm từ các chất liệu truyền thống như tre, mây, giấy với màu sắc đặc trưng, chuẩn bị tỉ mỉ theo phương thức xưa. Đặc biệt, trong những ngày chuẩn bị trước lễ hội, các "Cái" có thể vào bất kỳ nhà nào trong làng để mượn vật dụng phục vụ cho trò diễn, cho thấy tinh thần gắn bó và sẻ chia của cộng đồng.

Cách phân công công việc rõ ràng giúp lễ hội Trò Chiềng bảo đảm về chất lượng và tạo cơ hội cho mọi thành viên trong làng đều được tham gia. Người lớn tuổi, trẻ nhỏ, ai cũng góp công sức để lễ hội thành công, từ đó tạo thêm sự gắn kết cộng đồng.

3.2. Rước Thành hoàng - Linh hồn lễ hội Trò Chiềng

Nghi lễ rước Thành hoàng được xem như linh hồn của lễ hội Trò Chiềng. (Nguồn: Sưu tầm)

Nghi lễ rước Thành hoàng được xem như linh hồn của lễ hội Trò Chiềng, mở màn với không khí trang nghiêm, rực rỡ. Đoàn rước gồm các đội voi, ngựa, rồng, phường bát âm, cờ xí, cùng dân làng tạo nên khung cảnh sôi động, đầy sắc màu và âm nhạc. Âm vang của trống chiêng lan tỏa khắp làng, mang đến cảm giác hào hứng, tự hào.

Lễ rước Thành hoàng không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn gửi gắm niềm tin tâm linh. Mỗi bước đi của đoàn rước là hy vọng cho một năm an khang, thịnh vượng. Dân làng Trịnh Xá luôn tin tưởng sự phù hộ của Thành hoàng mang lại may mắn cho mọi nhà.

Ngoài ý nghĩa lễ nghi, rước Thành hoàng còn là dịp để cộng đồng biểu lộ sự đoàn kết. Dù ở độ tuổi hay vị trí nào, ai cũng hòa mình trong không khí trang nghiêm ấy. Chính nhờ sự đồng lòng này mà Trò Chiềng có thể tiếp nối bền lâu qua nhiều thế hệ.

3.3. Những trò diễn nổi bật: Kén rể, chọi voi, chọi rồng

Trò "kén rể" là một trong những tiết mục đặc sắc nhất của Trò Chiềng, mô phỏng truyền thống thử thách tài đức, sắc đẹp của các chàng trai, đồng thời làm nổi bật vai trò chủ động của người phụ nữ trong lựa chọn hạnh phúc. Những câu thoại trong trò diễn luôn gửi gắm thông điệp yêu nước, khẳng định chủ quyền dân tộc, kết nối hài hòa giữa tình cảm cá nhân và tình yêu quê hương.

Ở màn "chọi voi", những chú voi bằng tre, mây được các thanh niên trai tráng khiêng và điều khiển khéo léo, tái hiện hình ảnh sức mạnh quân sự và ý chí đoàn kết của cộng đồng. Hình tượng voi trong văn hóa Việt Nam gắn liền với sức mạnh và chiến thắng, đồng thời là biểu tượng cầu may mắn con cái khi nhiều người tin rằng chui qua bụng voi sẽ được ban phúc.

Các trò như "chọi rồng", "cá chép hóa rồng" thể hiện tính biểu tượng và sức sáng tạo trong Trò Chiềng. Rồng là hình ảnh của quyền uy, thịnh vượng, còn cá chép hóa rồng biểu thị cho tinh thần hiếu học và khát vọng vươn lên. Toàn bộ các hình tượng này đều được chế tác thủ công từ tre, mây, giấy với kỹ thuật tạo hình truyền thống độc đáo, vừa giàu giá trị thẩm mỹ, vừa khơi gợi nét đẹp dân gian.

3.4. Các trò nhỏ và hoạt động giải trí xen kẽ

Không chỉ tập trung vào các trò lớn, Trò Chiềng còn có nhiều trò phụ đa dạng như tẩu mã (đua ngựa), mang lại bầu không khí sôi động, thể hiện tinh thần thượng võ, kỹ thuật điều khiển ngựa điêu luyện của người xưa. Các cuộc thi làm bánh nhãn, bánh lá răng bừa không chỉ làm tăng sự hào hứng mà còn góp phần quảng bá đặc sản độc đáo của xứ Thanh.

Hoạt động giải trí đan xen trong lễ hội giúp tăng cường sự giao lưu, gắn bó giữa các thành viên trong làng. (Nguồn: Sưu tầm)

Hoạt động giải trí đan xen trong lễ hội giúp tăng cường sự giao lưu, gắn bó giữa các thành viên trong làng. Người lớn tuổi có dịp kể chuyện, truyền lại kinh nghiệm, trẻ nhỏ được học hỏi và tham gia vào các kỹ năng truyền thống. Không khí vui tươi lan rộng, tạo nên bức tranh cộng đồng tràn ngập sắc màu nhân văn.

Ngoài mục đích giải trí, các trò phụ trong Trò Chiềng còn có giá trị giáo dục, giúp trẻ hiểu thêm về truyền thống, nghề nghiệp, cuộc sống của cha ông. Nhờ vậy, những giá trị văn hóa được chuyển giao tự nhiên, tiếp nối qua từng thế hệ.

4. Quy mô tổ chức và vai trò Trò Chiềng trong cộng đồng hiện đại

4.1. Ba cấp độ: đại trò, trung trò, tiểu trò, giữ truyền thống 1.000 năm

Trò Chiềng được tổ chức với ba cấp độ khác nhau, mỗi cấp độ đều mang đặc trưng và ý nghĩa riêng. Đại trò là quy mô lớn nhất, diễn ra vào các dịp trọng đại, toàn bộ cộng đồng làng Trịnh Xá đều tập trung mọi nguồn lực, với sự góp mặt của đông đảo người dân và khách thăm quan.

Trung trò có quy mô vừa, vẫn giữ nghi thức truyền thống nhưng số lượng trò diễn và người tham gia ít hơn đại trò. Tiểu trò thường gắn với những dịp nhỏ trong năm, tổ chức đơn giản hơn nhưng vẫn bảo lưu giá trị liên tục của truyền thống.

Cách tổ chức phân cấp này giúp Trò Chiềng duy trì nhịp điệu phù hợp với từng thời điểm, từng điều kiện cụ thể của làng. Nhờ vậy, hơn 1.000 năm qua, lễ hội vẫn giữ được sức sống, sự hấp dẫn và ý nghĩa sâu sắc với cộng đồng. Đây cũng là minh chứng cho trí tuệ của tiền nhân khi xây dựng một lễ hội có sức bền vượt thời gian.

4.2. Trò Chiềng là cầu nối đoàn kết, nghỉ ngơi sau mùa vụ

Trong xã hội hiện đại, Trò Chiềng không chỉ là một lễ hội truyền thống, mà còn là dịp để cả cộng đồng gắn kết, thư giãn sau những ngày lao động miệt mài trên đồng ruộng. Lễ hội thường diễn ra sau vụ mùa, khi mọi người đã hoàn thành công việc, có thời gian tham gia các hoạt động văn hóa cộng đồng.

Trò Chiềng là dịp để cả cộng đồng gắn kết, thư giãn sau những ngày lao động miệt mài. (Nguồn: Sưu tầm)

Trò Chiềng là dịp để các thế hệ trong làng gặp gỡ, trao đổi, học hỏi kinh nghiệm sống. Người lớn tuổi truyền lại những giá trị, kỹ năng cho con cháu, còn lớp trẻ mang đến sức sống mới cho những giá trị truyền thống. Từ quá trình chuẩn bị đến tổ chức, mọi người đều cùng nhau chung sức, củng cố tình làng nghĩa xóm.

Ý nghĩa giáo dục của lễ hội ngày càng rõ nét trong đời sống hiện đại. Thông qua các trò diễn, nghi lễ, thế hệ trẻ được tiếp cận lịch sử, hiểu sâu sắc truyền thống và những giá trị ứng xử tốt đẹp. Trò Chiềng như một cuốn sử sống, đưa du khách về gần hơn với nguồn cội, bồi đắp niềm tự hào dân tộc và ý thức gắn bó với cộng đồng.

5. Hoạt động bảo tồn, phát triển và lan tỏa giá trị Trò Chiềng

5.1. Công tác bảo tồn và lễ hội Trò Chiềng trong thời hiện đại

Chính quyền địa phương cùng hậu duệ họ Trịnh đã phối hợp chặt chẽ trong công cuộc bảo tồn và phát triển lễ hội Trò Chiềng. Liên kết với các bên để tổ chức sự kiện, phục dựng truyền thống và đẩy mạnh hoạt động quảng bá lễ hội đến đông đảo công chúng. Sự hỗ trợ này giúp lễ hội ngày càng được tổ chức chuyên nghiệp mà vẫn giữ trọn vẹn nét truyền thống vốn có.

Chính quyền địa phương phối hợp chặt chẽ trong công cuộc bảo tồn và phát triển lễ hội Trò Chiềng. (Nguồn: Sưu tầm)

Liên hoan Trò Chiềng được tổ chức thường xuyên, thu hút sự tham gia của nhiều bạn trẻ, khách du lịch cũng như các nhà nghiên cứu văn hóa. Đây là dịp để làm mới, mở rộng sức lan tỏa của lễ hội. Ngoài các trò diễn truyền thống, những sáng tạo phù hợp với hơi thở đương đại cũng được đưa vào, tạo điểm nhấn cho lễ hội.

Công tác bảo tồn còn thể hiện ở việc ghi chép, lưu trữ và truyền dạy kỹ năng truyền thống. Những nghệ nhân lớn tuổi được mời truyền đạt kinh nghiệm cho lớp trẻ. Hình ảnh, tài liệu, video về Trò Chiềng cũng được thu thập, lưu giữ, tạo nguồn tư liệu quý giá phục vụ mục đích bảo tồn dài lâu.

5.2. Vị trí của Trò Chiềng trong kho tàng di sản Việt Nam

So với nhiều lễ hội ở Thanh Hóa như lễ hội đền Đồng Cổ, lễ hội Trò Chiềng nổi bật nhờ sự đa dạng và nét riêng khó trộn lẫn. Quy mô rước kiệu, các trò diễn phong phú, giá trị giáo dục sâu sắc đã tạo nên vị thế đặc biệt cho Trò Chiềng trong bản đồ lễ hội truyền thống Việt Nam. Các nhà nghiên cứu nhận định rằng lễ hội Trò Chiềng là một "bảo tàng sống" của nền văn hóa xứ Thanh.

Lễ hội Trò Chiềng đã gắn bó với lịch sử dân tộc qua hơn một thiên niên kỷ, chứng kiến nhiều biến động nhưng vẫn giữ vững bản sắc riêng của mình. Điều này thể hiện sức sống mãnh liệt, ý nghĩa sâu sắc của Trò Chiềng với cộng đồng và văn hóa dân tộc.

Không chỉ bó hẹp trong phạm vi địa phương, giá trị Trò Chiềng còn lan tỏa ở tầm quốc gia và quốc tế. Lễ hội truyền tải tinh thần đoàn kết, lòng yêu nước, truyền thống hiếu học, khát vọng phát triển của dân tộc Việt Nam. Những giá trị này làm giàu thêm cho bức tranh văn hóa đa dạng của đất nước.

6. Gợi ý kết hợp trải nghiệm Trò Chiềng với hệ sinh thái du lịch Thanh Hóa

Du khách muốn tham gia trải nghiệm Trò Chiềng có thể khởi hành từ trung tâm Thanh Hóa hoặc khu du lịch Sầm Sơn tới Yên Định bằng đường bộ. Chặng đường dài khoảng 50 km là cơ hội để khám phá những vùng quê, điểm dừng văn hóa đặc sắc của xứ Thanh. Trên đường đi, du khách có thể ghé thăm đền Cô Linh, chùa Bà Triệu để khám phá thêm chiều sâu lịch sử, văn hóa địa phương.

Kết hợp tham quan với các hoạt động nghỉ dưỡng tại quảng trường biển Sầm Sơn sẽ mang lại cho du khách trải nghiệm trọn vẹn. (Nguồn: Sưu tầm)

Kết hợp tham quan với các hoạt động nghỉ dưỡng tại quảng trường biển Sầm Sơn sẽ mang lại cho du khách trải nghiệm trọn vẹn. Sau những khoảnh khắc ngập tràn sắc màu lễ hội truyền thống, du khách có thể thư giãn bên bãi biển, thưởng thức hải sản tươi, trải nghiệm dịch vụ du lịch chất lượng cao. Sự giao thoa giữa nét văn hóa truyền thống và du lịch biển hiện đại tạo nên dấu ấn khó quên.

Hành trình khám phá Trò Chiềng cũng có thể kết hợp cùng việc tham quan danh thắng Hoa Lư Tam Cốc ở Ninh Bình và nhiều điểm du lịch của vùng Bắc Trung Bộ, giúp du khách có cái nhìn toàn diện hơn về văn hóa, lịch sử, cảnh quan thiên nhiên khu vực phía Bắc. Khi đến tham gia lễ hội Trò Chiềng, du khách cũng đừng quên thưởng thức những món đặc sản xứ Thanh như nem chua, bánh mì nem nướng, chả cá lá vọng để cảm nhận trọn vẹn tinh hoa ẩm thực nơi đây.

Trò Chiềng đại diện cho những giá trị trường tồn và bản sắc văn hoá của dân tộc Việt Nam. Lễ hội thể hiện truyền thống hiếu học, lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết cùng khả năng sáng tạo và nghệ thuật dân gian độc đáo. Trò Chiềng không đơn thuần là một lễ hội giải trí mà còn là cầu nối quá khứ, hiện tại và tương lai, là nguồn cảm hứng bất tận cho các thế hệ người Việt. Hãy đến tham gia lễ hội Trò Chiềng để cùng gìn giữ và phát huy giá trị di sản quý báu này.